Prtojekt badawczy: "Jews, Muslims and Roma in the 21st Century Metropolises: Reflecting on Polyphonic Ideal and Social Exclusion as Challenges for European Cohesion" będzie realizowany przez Uniwersytet Jagielloński wraz z Uniwersytetem Karola w Pradze (lider projektu) oraz Moses Mendelssohn Centre for European-Jewish Studies (Uniwersytet Poczdamski).  

Projekt finansowany przez Komisję Europejską -COOPERATION PARTNERSHIPS IN HIGHER EDUCATION (KA220-HED)

Stronę polską reprezentują dr hab. Joanna Dyduch, prof. UJ (liderka zespołu polskiego) oraz dr Artur Skorek i dr Magdalena Pycińska  

Współczesna Europa bez wątpienia stoi przed wieloma wyzwaniami. Rosnący populizm stopniowo wzmacnia nieliberalne demokracje. Ksenofobia, nietolerancja i brak poszanowania inności wśród kulturowo zróżnicowanych społeczeństw europejskich niebezpiecznie przypominają wydarzenia sprzed II wojny światowej. Tak zwane “kryzysy uchodźcze” doprowadziły do swoistego kryzysku projektu europejskiego i w konsekwencji pogłębia się podziału na Zachód i Wschód.  

W poszukiwaniu lepszego zrozumienia tej dynamiki, nasz projekt ma na celu: zachęcać do debaty i refleksji nad znaczeniem doświadczeń mniejszości dla współczesnej Europy. Jedną z najważniejszych cech Europy jest jej różnorodność i heterogeniczność kulturowa, pojawia się ona w różnych wymiarach: etnicznym, narodowym, religijnym. Nie trzeba podkreślać, że dla zrównoważonej przyszłości Europy kluczowe może być przezwyciężenie tych dychotomii i znalezienie wspólnego mianownika. Istotną wartością dla tego procesu jest integracyjne podejście do zróżnicowanychj a nawet sprzecznych światopoglądów w celu złagodzenia rosnącego wyobcowania wśród społeczności stanowiących miejszosci europejskie. Dlatego tym pilniejsze jest działanie na rzecz równości, niedyskryminacji, zapobiegania ksenofobii i innym formom nietolerancji .  

Projekt Badawczy realizowany ze środków Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej w latach 2006-2010. Zaprojektowany i do 2007 roku prowadzony pod kierunkiem profesora Andrzeja Kapiszewskiego, po jego śmierci kontynuowany przez zespół na czele z ks. profesorem Krzysztofem Kościelniakiem.

Tematyka badań

Z jednej strony Bliski Wschód, a zwłaszcza świat arabski, trapią poważne problemy. Raporty Arab Human Development z lat 2002 i 2003 przygotowane pod auspicjami UNDP zaprezentowały wysoce pesymistyczny obraz tej części świata. Połączone produkty krajowe brutto dwudziestu dwóch krajów arabskich nie przekroczyły PKB Hiszpanii. W przeciwieństwie do reszty świata gdzie wydajność siły roboczej w zasadzie stale rośnie, w krajach arabskich obserwuje się wręcz przeciwną tendencję. W kategoriach wzrostu gospodarczego, nawet Afryka radzi sobie lepiej od świata arabskiego. Eksplozji demograficznej w tym regionie nie daje się utrzymać pod kontrolą, posiadane zasoby naturalne nie są w stanie zapewnić większości Arabów godnego życia, i w konsekwencji co drugi z nich gotów jest emigrować. Jednym z głównych powodów tego stanu rzeczy jest autorytarny, niedemokratyczny charakter systemów i nieprofesjonalny sposób zarządzania większości państw Bliskiego Wschodu; dziś w znacznie mniejszym stopniu niż poprzednio winą za ten stan rzeczy obciąża się spadek po epoce kolonializmu czy błędy w procesach dekolonizacji, podział na centrum i peryferie, typowy we wczesnych etapach rozwoju systemu kapitalistycznego.

Niedorozwój państw Bliskiego Wschodu, zacofanie gospodarcze, poczucie frustracji, bieda i choroby mieszkającej tam ludności, ale często także nagłe i gwałtowne konflikty, przynoszące śmierć tysiącom ludzi i zniszczenia infrastruktury może destabilizować, i często destabilizuje, ten tak ważny strategicznie region, a ponadto ułatwia dalsze rozprzestrzenianie się terroryzmu.

Z drugiej jednakże strony, region ten się zmienia. Na Bliskim Wschodzie zachodzą cały czas dynamiczne procesy społeczne oraz wprowadzane są istotne reformy polityczne. Następują przemiany tożsamości grupowej, wzrasta poczucie świadomości narodowej i państwowej (chociaż przynależność do wspólnoty religijnej Islamu oraz wspólnot plemiennych ciągle pozostaje niezmiernie istotnym czynnikiem świadomości grupowej). Rośnie wykształcenie społeczeństw (a zwłaszcza kobiet) czy długość życia mieszkańców tych ziem. Ma miejsce industrializacja i urbanizacja i związana z tym zmiana trybu życia społeczności lokalnych. Rozszerza się emancypacja kobiet, a zwłaszcza ich udział w procesach politycznych. Rozwija się, acz z trudnościami, społeczeństwo obywatelskie, działalność organizacji opozycyjnych i partii politycznych. Poszerza się wolność mediów. Nieco bardziej niż w przeszłości przestrzegane są prawa człowieka. Następuje zwiększanie dostępu obywateli do władzy (wprowadzanie instytucji wyborów do niektórych instytucji państwowych, poszerzanie uprawnień ciał wybieralnych, poszerzanie grup uprawnionych do głosowania).

Wszystkie te procesy wpływają na relacje tego świata z Zachodem. Pogłębionej analizy wymaga problem czy prowadzą one do konfliktów, a zwłaszcza konfliktu cywilizacji, czy, wręcz przeciwnie, stwarzają nadzieję na poprawę wzajemnych stosunków.

Relacje świata zachodniego ze światem Islamu mają oczywiście wielowymiarowy charakter. Tym nie mniej, dzisiejszy dyskurs naukowy dotyczący stosunków między światem Islamu a Zachodem koncentruje się wokół dwóch orientacji: jednej, która za Samuelem Huntingtonem uważa czynniki cywilizacyjne za główne determinanty wzajemnych relacji, i drugiej, która uważa, że konfliktowe relacje tych dwóch światów wynikają przede wszystkim ze strukturalno-politycznych i ekonomicznych nierówności, które dzielą te dwa obszary. Planowane badania podejmą próbę częściowej weryfikacji słuszności tych orientacji. Zamierzają skoncentrować się na płaszczyznach społeczno-kulturowych i politycznych, w mniejszym stopniu zajmując się płaszczyzną gospodarczą (skądinąd także istotną).

W zakresie teoretycznym tematyka badań dotyczyć będzie dwóch głównych grup problemowych i podejmować będzie próby odpowiedzi na poniższe pytania:

A. Modernizacja krajów Bliskiego Wschodu a ich stosunki z Zachodem. Lokalne kultury a globalizacja.
Zdaniem wielu, w tym ideologów neo-konserwatyzmu, modernizacja rozumiana jako wzrost wykształcenia społeczeństw, kontakty międzykulturowe, laicyzacja, wprowadzanie gospodarki rynkowej i demokratyzacja systemów, prowadzi do poprawy relacji świata Islamu z Zachodem. Czy jest tak jednak w istocie? Czy jest to prawidłowość uniwersalna, czy charakterystyczna jedynie dla niektórych społeczeństw? Jak w tym kontekście tłumaczyć fakty, że wprowadzanie demokratycznych wyborów przynosi często do władzy w świecie arabskim siły niedemokratyczne, czy że terrorystami są na ogół jednostki dobrze wykształcone, znające ponadto z autopsji i pozytywnych doświadczeń świat Zachodu? Czym zmiany społeczne i polityczne są spowodowane? Czy są one bardziej efektem oddziaływania czynników lokalnych czy zewnętrznych? W jakim stopniu są one rezultatem działań opozycji, oświeconych władców czy presji rządów państw zachodnich?

Ponadto, czy zmiany zachodzące w świecie islamu świadczą, że modernizacja to w gruncie rzeczy westernizacja? Czy też, że wręcz przeciwnie, możliwa jest modernizacja bez westernizacji? Czy możliwe jest, jak twierdzi wielu ideologów i polityków muzułmańskich, stworzenie alternatywy dla Judeo-chrześcijańskiego Zachodu przez moralne i polityczne odrodzenie Islamu? Czy prawdą jest, że niechęć/nienawiść do Zachodu spowodowana jest rozbudzeniem konsumeryzmu przez kontakty międzykulturowe i globalne media, konsumeryzmu, który nie mogąc zostać zaspokojony wywołuje napięcia i konflikty? Inaczej mówiąc, czy ruchy fundamentalistyczne są reakcją lokalnych kultur na procesy globalizacji? Czy procesy globalizacji paradoksalnie dały muzułmanom poczucie pewności siebie i przekonanie o wyższości ich cywilizacji wobec rzekomo zdegenerowanej kultury Zachodu? Czy afirmacja własnej kultury jest gestem wymierzonym przeciwko uniwersalizmowi wartości zachodnich, przeciwko świeckiemu społeczeństwu, demokracji, prawom człowieka i międzynarodowemu podziałowi pracy?

B. Islam a demokracja
W tym kontekście badania będą się także odnosić do samej kwestii demokratyzacji. Z jednej strony istnieją w miarę demokratyczne państwa muzułmańskie na Bliskim Wschodzie, jak np. Turcja. W wielu krajach arabskich funkcjonują różne instytucje i procedury demokratyczne czy quasi-demokratyczne i przestrzegane są prawa człowieka. W niektórych mają miejsce wybory prezydenckie, parlamentarne i lokalne, działają opozycyjne partie polityczne i poza- rządowe gazety i stacje telewizyjne. Ponadto miliony Muzułmanów zamieszkują demokratyczne państwa Europy i Azji oraz Stany Zjednoczone, skutecznie łącząc tam swoją religię z wymogami systemu demokratycznego. Z drugiej jednakże strony, generalnie istnieje przepaść między poziomem demokracji w krajach arabskich i w pozostałych częściach świata. Widać to wyraźnie na przykład w analizie wolności politycznych sporządzonej przez The Economist Intelligence Unit pod koniec 2005 roku. Pokazała ona, że większość krajów arabskich nie osiągnęła nawet połowy możliwego poziomu demokratyzacji swoich systemów i charakteryzuje się silnie autorytarnymi rządami. Studiując wydarzenia ostatnich lat, badania spróbują odnieść się do tej sprawy, raz jeszcze odpowiedzieć na pytanie czy możliwa jest demokratyzacja państw islamskich w zachodnim znaczeniu tego słowa – zwłaszcza w krajach, których przywódcy posługują się Islamem do legitymizacji swojej władzy i gdzie poważną rolę w polityce odgrywa establishment religijny? Analizowany będzie problem jak idea demokracji próbuje współistnieć w tych krajach z umysłowością Islamu? Jak akceptowany jest pluralizm polityczny przy wierze, że władza polityczna pochodzi od Boga? Czy akceptowana jest idea tolerancji wobec jakiegokolwiek innego niż islamski kodeksu zasad społecznych, politycznych czy religijnych? Czy wobec wiary, że podstawy prawa zostały objawione przez Boga, politycy i młodzi wykształceni Arabowie dopuszczają ich zmiany w świecie ludzkim? Czy akceptują prawa większości do sprawowania władzy i konieczności akceptacji poglądów większości, gdy w Islamie sprawy powinno rozstrzygać się w odniesieniu do Koranu i tradycji proroka Mahometa, a nie w oparciu o poglądy ludzi? Jak dalece zaszły już zmiany w mentalności społeczeństw Bliskiego Wschodu w kwestii uznania równości wszystkich ludzi wobec prawa, gdy tradycyjnie w większości społeczeństw muzułmańskich mężczyźni byli zawsze „równiejsi" od kobiet, wykształceni od niepiśmiennych, nabożni od niereligijnych, starsi od młodych, a członkowie rodziny panującej od poddanych? Ogólnie, do jakiego stopnia w badanych krajach Islam, obejmuje nadal tak sferę sacrum jak i profanum, determinuje zachowania społeczne i polityczne, w tym systemy wartości, prawodawstwo i legitymizacje władzy?

Pogłębiona refleksja na te tematy ułatwić może odpowiedź na inne pytanie w jakim stopniu ta najszybciej rozwijająca się religia współczesnego świata, stanowi dziś rzeczywiste zagrożenie dla zachodniej cywilizacji? Czy po atakach z 11 września na Nowy Jork i późniejszych na Madryt i Londyn, rzeczywiście Islam dąży do położenia kresu zachodniej cywilizacji, jak twierdzi np. Oriana Fallaci? Czy tylko dąży do zatrzymania na swoim obszarze ekspansji wartości zachodnich? Czy przeważający nurt dzisiejszego Islamu jest w rzeczywistości pokojowy a swoją działalność koncentruje głównie na ułatwianiu reform świata muzułmańskiego?

Głównymi celami badań będzie:

a) Opis i analiza procesów społecznych i politycznych zachodzących w ostatnich latach w krajach Bliskiego Wschodu (głównie w krajach arabskich, ale także w Iranie i Izraelu, ze względu na wpływ sytuacji w tych ostatnich dwóch krajach na procesy zachodzące w krajach arabskich) a także analiza porównawcza(między badanymi krajami) otrzymanych rezultatów.

Opisowi i analizie poddanych zostaną wybrane procesy, posiadające szczególnie istotny wpływ na relacje tych krajów z Zachodem:

• kształtowanie się nowych typów tożsamości (w tym zwłaszcza o charakterze narodowym)
• emancypacja kobiet
• wzrost poziomu wykształcenia społeczeństwa
• sytuacja na rynku pracy (wzrost bezrobocia, emigracja zarobkowa)
• urbanizacja
• tworzenie się społeczeństwa obywatelskiego
• wprowadzanie reform politycznych
• rozwój działalności opozycyjnej
• wpływ Islamu na politykę i funkcjonowanie życia społecznego

Odrębnej analizy wymagać będzie określenie zależności między procesami społecznymi a reformami politycznymi. Czy i w jakim stopniu analizowane procesy społeczne wpływają na podejmowanie decyzji o i na kształt wprowadzanych reform politycznych? W jakim stopniu reformy polityczne determinowane są innymi czynnikami (presja Zachodu, wydarzenia w krajach sąsiednich itp..)

b) Analiza wpływu tych procesów na kształtowanie się relacji pomiędzy krajami muzułmańskimi Bliskiego Wschodu a światem Zachodu

Celem badań będzie przede wszystkim analiza wybranych wydarzeń od Wojny w Zatoce (1990-91), ze szczególnym uwzględnieniem początków XXI wieku, związanych z określonymi relacjami między krajami Bliskiego Wschodu a Zachodem i próba określenia na ile zdeterminowane one zostały przemianami społecznymi i politycznymi w świecie Islamu.

W zasadzie analizy ograniczone zostaną do relacji krajów arabskich z Zachodem. W niektórych jednak miejscach zakres tej analizy zostanie poszerzony ze względu na wpływ na te relacje: i) pewnych procesów zachodzących w świecie Islamu w ogóle, oraz ii) stosunków z tymi krajami Iranu i Izraela (w szczególności konsekwencje konfliktu szyicko-sunnickiego oraz palestyńsko-izraelskiego, czy szerzej arabsko-izraelskiego).

Kategoria Zachodu obejmować generalnie będzie kraje europejskie i Stany Zjednoczone, kraje połączone określonym systemem wartości, historycznymi związkami z Bliskim Wschodem i współczesnymi interesami w tym regionie.

W zależności od ostatecznego składu zespołu badawczego oraz dostępności materiałów analizie poddana zostanie możliwie duża ilość poniższych problemów:

• Uwarunkowanie postaw Arabów wobec Zachodu w świetle badań opinii publicznej w zależności od płci, wykształcenia, narodowości i innych charakterystyk badanych podmiotów
• Uwarunkowania polityki zagranicznej państw Bliskiego Wschodu wobec Zachodu; wpływ przemian społecznych i reform politycznych na tę politykę. 
• Polityka USA, Unii Europejskiej i grupy G-8 wobec krajów Bliskiego Wschodu: presja na reformy polityczne i gospodarcze, pomoc w przemianach demokratycznych, reformach gospodarczych i edukacji (zwłaszcza kobiet). Reakcje świata arabskiego na te politykę
• Reakcje świata arabskiego na falę krytycyzmu ze strony Zachodu po atakach z 11 września
• Reakcje świata arabskiego i Iranu na interwencję amerykańską w Iraku i okupację tego kraju
• Reakcje USA i Unii Europejskiej na rezultaty wyborów w 2005 i 2006 roku w Iraku, Iranie, Libanie Autonomii Palestyńskiej i Izraelu
• Konflikt Zachodu i świata islamskiego wywołany publikacją karykatur Mahometa w prasie europejskiej
• Polityka Zachodu wobec działalności islamskich ugrupowań opozycyjnych
• Współpraca instytucji społeczeństwa obywatelskiego z krajów obydwu światów
• Problemy dialogu chrześcijańsko-muzułmańskiego; rola Jana Pawła II w rozwinięciu tego dialogu
• Skutki obecności emigrantów arabskich na zachodnich rynkach pracy, napięcia i konflikty spowodowane zderzeniem kultur. 
• Rola mediów w przekazie informacji i kształtowaniu wzajemnych stereotypów

Wszystkie w/w procesy będą analizowane w szerszym kontekście procesów globalizacji, w tym zwłaszcza dyfuzji kultur, które mogą powodować albo uniformizację kultur, dominację jednych kultur nad innymi lub, wręcz przeciwnie, wzmacniać kultury lokalne w obronie przed zagrożeniami płynącymi z zewnątrz.